اضطراب جدایی یکی از رایج‌ترین و طبیعی‌ترین مراحل رشد در کودکان است؛ مرحله‌ای که کودک هنگام دور شدن از والدین یا مراقبان اصلی، دچار نگرانی، گریه، بی‌قراری یا ترس می‌شود. این حالت معمولاً بین ۸ ماهگی تا ۳ سالگی دیده می‌شود و در بسیاری از کودکان با رشد و تجربه‌های جدید از بین می‌رود.
اما وقتی شدت این اضطراب زیاد شود، عملکرد کودک را مختل کند یا مدت طولانی ادامه یابد، می‌تواند به اختلال اضطراب جدایی (Separation Anxiety Disorder) تبدیل شود؛ مشکلی که نیازمند توجه والدین و مداخله تخصصی روان‌شناسان است.
در این مقاله جامع از مرکز مشاوره آتیه به شما کمک می‌کنیم بفهمید اضطراب جدایی چیست، چه نشانه‌هایی دارد، چه زمانی طبیعی است و چه زمانی نیاز به درمان دارد.
اضطراب جدایی نوعی واکنش هیجانی شدید است که کودک هنگام دور شدن از والدین (معمولاً مادر)، خانه یا موقعیت‌های آشنا تجربه می‌کند. این اضطراب بخشی طبیعی از رشد عاطفی کودکان است، اما گاهی شدت و طول آن به حدی می‌رسد که کودک دچار ترس زیاد، گریه، امتناع از رفتن به مدرسه یا چسبیدن افراطی به والدین می‌شود.
وقتی این حالت، شدید، مداوم و خارج از محدوده سن رشد طبیعی باشد، به‌عنوان اختلال اضطراب جدایی تشخیص داده می‌شود.
اضطراب جدایی در مراحل زیر طبیعی است:
اگر اضطراب در این سنین رخ دهد و با حمایت والدین بهبود یابد، طبیعی است؛ اما اگر در سنین بالاتر ادامه پیدا کند، می‌تواند نشانه یک مشکل باشد.
اگر کودک شما اضطراب جدایی دارد، ممکن است رفتارهایی مانند موارد زیر نشان دهد:
کودک نمی‌خواهد حتی چند دقیقه از شما دور شود و مدام دنبالتان راه می‌افتد.
این گریه معمولاً با حالت‌های بدنی و اضطرابی همراه است و جدا شدن را بسیار سخت می‌کند.
کودک مدام می‌پرسد: «مامان کجا می‌ری؟»، «برمی‌گردی؟»، «اگر سر کار بری، من تنها می‌مونم؟» و دائماً نگران اتفاق افتادن حادثه‌ای برای والدین است.
کودک فقط در کنار والدین می‌خوابد یا نیمه‌های شب با ترس بیدار می‌شود و به اتاق والدین می‌آید.
مانند دل‌درد، تهوع، سردرد یا ضربان قلب بالا، به‌خصوص در زمان رفتن به مهد یا مدرسه.
یکی از مهم‌ترین نشانه‌ها در سنین ۶ تا ۱۲ سال، امتناع مداوم یا مقاومت شدید در برابر رفتن به مدرسه است.
علت‌ها معمولاً ترکیبی از عوامل مختلف هستند:
در نوزادان و نوپایان کاملاً طبیعی است؛ زیرا کودک هنوز مفهوم «بازگشت والد» را به‌طور کامل درک نکرده است.
کودکان حساس، خجالتی یا با خلق اضطرابی بیشتر مستعد تجربه اضطراب جدایی شدید هستند.
والدینی که خود مضطرب هستند، بیش‌ازحد نگران کودک می‌شوند یا او را بسیار وابسته نگه می‌دارند، ناخواسته اضطراب جدایی را تقویت می‌کنند.
| ویژگی | اضطراب طبیعی | اختلال اضطراب جدایی |
|---|---|---|
| سن | معمولاً زیر ۳ سال | بیشتر بالای ۳–۴ سال |
| شدت | ملایم و قابل مدیریت | شدید و غیرقابل کنترل |
| مدت | کوتاه‌مدت و موقتی | بیش از ۴ هفته و مداوم |
| عملکرد کودک | به‌طور جدی مختل نمی‌شود | مدرسه، روابط و خواب به‌شدت مختل می‌شود |
| علائم جسمی | ندارد یا بسیار کم | دل‌درد، تهوع، سردرد، تپش قلب و… |
روان‌شناس کودک با استفاده از ابزارهای مختلف وضعیت را ارزیابی می‌کند، از جمله:
در مرکز مشاوره آتیه ارزیابی اولیه توسط روان‌شناسان متخصص کودک انجام می‌شود تا مشخص شود اضطراب جدایی در حد طبیعی است یا نیاز به مداخله و درمان حرفه‌ای دارد.
خبر خوب این است که اضطراب جدایی از قابل‌درمان‌ترین مشکلات روانشناختی کودکان است. مهم‌ترین روش‌های درمانی عبارت‌اند از:
در CBT کودک یاد می‌گیرد افکار ترسناک خود را شناسایی و مدیریت کند، با جدایی به‌صورت تدریجی روبه‌رو شود و مهارت‌های آرام‌سازی را تمرین کند. در مرکز مشاوره آتیه، جلسات CBT کودک معمولاً به‌صورت بازی‌محور طراحی می‌شوند تا برای او جذاب و قابل‌قبول باشند.
والدین نقش اصلی را در کاهش یا تشدید اضطراب جدایی دارند. در جلسات آموزش والدین، روان‌شناس به آن‌ها کمک می‌کند:
در این روش، کودک به‌تدریج با موقعیت‌های جدایی روبه‌رو می‌شود؛ ابتدا جدایی‌های بسیار کوتاه در محیط‌های امن شروع شده و سپس زمان و فاصله به‌تدریج افزایش می‌یابد.
بازی‌درمانی به کودک کمک می‌کند احساسات و ترس‌های خود را از طریق بازی ابراز کند، اعتمادبه‌نفس بیشتری به دست بیاورد و احساس کنترل بیشتری بر موقعیت‌ها داشته باشد. در مرکز مشاوره آتیه از رویکردهای بازی‌درمانی مبتنی بر هیجان و رابطه‌محور استفاده می‌شود.
اگر اضطراب جدایی باعث بروز مشکلات خواب شده باشد، از تکنیک‌هایی مانند ایجاد روتین خواب ثابت، آرام‌سازی پیش از خواب و روش‌های خواب تدریجی استفاده می‌شود تا کودک بتواند به تدریج به تنهایی خوابیدن عادت کند.
در موارد بسیار شدید که اضطراب عملکرد کودک را به‌شدت مختل کرده است، ممکن است روان‌پزشک کودک برای مدت محدودی دارو تجویز کند. این کار فقط زیر نظر متخصص و همراه با روان‌درمانی انجام می‌شود.
وداع‌های طولانی و احساسی اضطراب کودک را بیشتر می‌کند. خداحافظی را کوتاه، آرام و همراه با اطمینان از برگشت خود انجام دهید.
مثلاً هر بار قبل از رفتن: بغل، بوس، یک جمله اطمینان‌بخش و دست تکان دادن. روتین‌های تکراری احساس امنیت ایجاد می‌کنند.
او را ناگهانی در مهدوکودک یا خانه آشنا رها نکنید. از قبل توضیح دهید چه زمانی می‌روید و چه زمانی برمی‌گردید.
همدلی و درک احساسات کودک مهم است، اما واکنش‌های خیلی شدید، گریه همراه با او یا بازگشت مکرر، اضطراب را تثبیت می‌کند.
هر بار که کودک چند دقیقه جدا می‌شود یا بدون گریه به مهد می‌رود، او را تشویق کنید تا احساس موفقیت و توانمندی کند.
از جدایی‌های کوتاه در کنار افراد مورد اعتماد (مثلاً مادربزرگ، خاله، مربی آشنا) شروع کنید و به‌تدریج زمان را افزایش دهید.
در موارد زیر بهتر است حتماً از کمک متخصص استفاده کنید:
مرکز مشاوره آتیه با بهره‌گیری از روان‌شناسان کودک، جلسات ارزیابی تخصصی، بازی‌درمانی و آموزش والدین، آماده است تا به کودکانی که با اضطراب جدایی مواجه‌اند کمک کند احساس امنیت بیشتری پیدا کنند و با آرامش مراحل رشدی خود را طی کنند.
اضطراب جدایی یک مرحله رشدی طبیعی در کودکان است، اما اگر شدید، طولانی‌مدت یا خارج از سن طبیعی باشد، می‌تواند به اختلال اضطراب جدایی تبدیل شود و زندگی کودک و خانواده را تحت تأثیر قرار دهد. با تشخیص به‌موقع، همراهی والدین و استفاده از روش‌های علمی مانند رفتاردرمانی، بازی‌درمانی و آموزش والدین، می‌توان به‌طور مؤثر این مشکل را درمان کرد.
در مرکز مشاوره آتیه فرایند درمان اضطراب جدایی به‌صورت تخصصی، بازی‌محور و همراه با مشارکت فعال والدین انجام می‌شود تا کودک احساس امنیت کرده و قدم‌به‌قدم بر اضطراب خود غلبه کند.
